1. Έχει θεμέλια η γνώση;

Παναγιώτης Ιακωβής MD, PhD

Στρατιωτικός Ιατρός - Επεμβατικός Καρδιολόγος

Φοιτητής Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης

· Εισαγωγή:

Από την εποχή του Πυθαγόρα, ή του Ηράκλειτου που εισήχθη ο όρος «Φιλοσοφία» ήταν σαφές ότι η ανακάλυψη της σοφίας δεν θα ήταν μια εύκολη δουλειά. Αναγνωρίζοντας αυτή την ανεπάρκεια τους οι Φιλόσοφοι, ονόμασαν Φιλο-σοφία και όχι σοφία τις αναζητήσεις τους. Ακόμη και μεγαλόπνοα επιστημονικά προγράμματα όπως το πυθαγόρειο, το πλατωνικό, το αριστοτελικό, το καρτεσιανό το νευτώνειο, τίθενται υπό συνεχή αμφισβήτηση και αναθεώρηση.

Ο δε ορισμός της γνώσης¹ ως θεμελιωμένης πεποίθησης για την ύπαρξη, τη φύση, ή την κατάσταση ενός πράγματος, κινδυνεύει από κυκλικότητα ως προς τα θεμέλια της γνώσης, αφού εμπεριέχει την ίδια τη «θεμελιωμένη» πεποίθηση. Ομοίως, ένας εναλλακτικός ορισμός της γνώσης ως αιτιολογημένης αληθούς πεποίθησης, εμπεριέχει «ύποπτους» φιλοσοφικά όρους όπως η «αλήθεια» και η «πεποίθηση».

Κατά τον Ε.Π Παπανούτσο², το πρόβλημα των θεμελίων της γνώσης, ισοδυναμεί με αυτό της διερεύνησης του προβλήματος της αλήθειας. Και είναι από τα πλέον δύσκολα και προκλητικά στην Φιλοσοφία, διότι αφορά μια αναδίπλωση του φιλοσοφικού πνεύματος «εις εαυτό». Με ολοκληρωτικό και πλήρη τρόπο. Μια επίπονη πορεία προς την αυτοσυνείδηση. Όλοι οι ορισμοί της αλήθειας παρουσιάζουν προβληματικές πτυχές και εγείρουν ερωτήματα ως προς την επάρκεια ή το νόημα του ορισμού.

Τα Μαθηματικά στα οποία «επένδυσαν» από την εποχή του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα ως θεμέλια της γνώσης, αμφισβητούνται ως τέτοια, με τις εργασίες του Kurt Gödel περί μη πληρότηταςᵌ, αλλά και από τα Ιντουισιονιστικά Μαθηματικά⁴. Ομοίως και η Φυσική: Η Σχετικότητα, αν και θετικιστικό εγχείρημα, η Κβαντική Φυσική με τα προβλήματα τοπικότητας και την συσχέτιση με τον παρατηρητή, έδειξαν ότι τα θεμέλια της γνώσης μας όπως τα γνωρίζαμε επί χιλιετίες - αιτιότητα, τοπικότητα, αρχή αποκλειόμενου τρίτου - είναι υποκείμενα σε αναθεώρηση ή και απόρριψη. Η απόλυτη αιτιοκρατία των Στωικών, του Spinoza και της «αφελούς» Επιστήμης δεν υπάρχει πλέον. Σαν θεμέλια μεγαλεπήβολου κτίσματος μέσα σε έναν άπατο βάλτο⁵. Η δε επαγωγική διαδικασία που αφορά σχεδόν το σύνολο των επιστημών, ποτέ δεν ανένηψε πλήρως από την κριτική του Hume⁶.

Οι ανθρωπιστικές επιστήμες αντιστοίχως, είτε με τον μεθοδολογικό μονισμό τους θα έχουν τα γνωσιακά αδιέξοδα των φυσικών επιστημών, είτε εξ' αρχής αποδέχονται τον μεθοδολογικό διαχωρισμό τους - μεθοδολογικός δυισμός⁷ - οπότε αποποιούνται εξ' ορισμού το κυνήγι των θεμελίων της γνώσης. Ο «ερμηνευτικός κύκλος» στις ανθρωπιστικές επιστήμες, θεωρεί ότι είμαστε μόνο ικανοί να εξηγήσουμε καινούργια πράγματα επί τη βάσει προϋπαρχουσών αξιών και πίστεων⁸. Κάτι σαν τον Προοπτικισμό του Νίτσε⁹.

Αυτή η σκεπτικιστική εισαγωγή θα ήταν αρκετή, αν δεν απολαμβάναμε καθημερινά, τους καρπούς αυτής της αθεμελίωτης γνώσης: την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης του σύγχρονου ανθρώπου, την τιθάσευση της φύσης, τα ταξίδια στο διάστημα, την κοινωνική πρόοδο, την Δημοκρατία, τον Διαφωτισμό. Είναι «εύκολο να έχουμε την αυταπάτη απόλυτων αφετηριών που προσιδιάζουν στην ενατένιση» κατά τον Piaget¹ᵒ αν απορρίψουμε έτσι εύκολα τις φυσικές επιστήμες με βάση αυτή την έλλειψη θεμελίων.

Μπορεί, λοιπόν, η γνώση μας να μην έχει σταθερά θεμέλια, αλλά αυτό δεν πρέπει να αποθαρρύνει τους πνευματικούς ανθρώπους. Το οικοδόμημά μας δεν θα φτάσει ποτέ στην «Θεωρία των Πάντων¹¹ », ή στην «Τέλεια κοινωνία» αλλά φαίνεται ότι η ρεαλιστική προσέγγιση της Γνώσης «είναι η μόνη φιλοσοφία της επιστήμης που δεν μετατρέπει την επιτυχία της επιστήμης σε θαύμα» κατά τον Putnam¹². Η δε φασματική ανάλυση για την γνώση του Nagel¹ᵌ, όπου στην μία άκρη του φάσματος έχει την απροσπέλαστη απόλυτη θεμελίωση και στην άλλη την αδιάφορη υποκειμενικότητα, δίδει ενδιαφέρον στις επιστημονικές αναζητήσεις μας, τις «χαρτογραφεί» και αφήνει ανοικτά τα ενδεχόμενα κρίσεων και συζητήσεων μεταξύ των Φιλοσόφων και των Επιστημόνων. Όχι «κατά μόνας» αλλά κοινωνικά, δημοσιευμένα, ανοικτά στην κριτική και την διάψευση.

· Θέση: Αυτοί που πίστεψαν στην ύπαρξη θεμελίων για τη Γνώση.

Όσοι πιστεύουν στα ασφαλή θεμέλια της γνώσης, μπορούμε να τους δούμε ως δύο μεγάλες ομάδες Φιλοσόφων αλλά και Επιστημόνων. Αυτούς που δημιούργησαν μεγάλες μεταφυσικές φιλοσοφικές συνθέσεις και όσους θεώρησαν την εμπειρία ως την ασφαλή βάση της γνώσης. Το τίμημα της βεβαιότητος της πρώτης ομάδας είναι η ανάγκη προσφυγής στο θείο και το μεταφυσικό. Το τίμημα για την δεύτερη ομάδα έγκειται στην απατηλότητα της ανθρώπινης εμπειρίας.

Α. Μεταφυσικά μεγαλεπήβολα φιλοσοφικά συστήματα: Φαίνεται ότι η φιλοσοφική σκέψη, δεν προσπάθησε να επιλύσει τα μεθοδολογικά προβλήματα της θεμελίωσης της γνώσης πρώτα, αλλά στράφηκε δυναμικά και με εφηβικό ενθουσιασμό, κατευθείαν στην Μεταφυσική¹⁴. Άργησε να έρθει ο Σωκράτης με το «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» και ο Descartes με την Μεθοδολογική αμφιβολία του.

Οι επιβλητικές φιλοσοφικές συνθέσεις του Πλάτωνα, του Hegel, του Newton και εν μέρει του Descartes με αρκετά στοιχεία Μεταφυσικής, θεώρησαν ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει ασφαλή και θεμελιωμένη Γνώση. Ένα «Αρχιμήδειο» σημείο όπου μπορούμε με ασφάλεια και χωρίς εις άπειρον αναγωγές, να πατήσουμε σταθερά και να χτίσουμε τον κόσμο μας. Ο Λόγος, οι Ιδέες, η μονιστική Νόηση του Παρμενίδη και του Hegel, η ενόραση του Henri Bergson, η γνώση ως ανάμνηση του Πλάτωνα, έχουν μια μεταφυσική χροιά και αποτελούν μεγαλεπήβολα σχέδια θεμελίωσης της γνώσης. Τα Ιδεαλιστικά φιλοσοφικά συστήματα αντιμετωπίζουν την σκεπτικιστική κριτική «ότι δεν μπορούμε να έχουμε γνώση του εξωτερικού κόσμου» με την άποψη ότι ο εξωτερικός κόσμος είναι νοητική αναπαράσταση του ιδεατού και ως εκ τούτου η ανάλυσή του μας φέρνει σε «μέθεξη» με την ιδεατή γνώση. Το τίμημα όμως είναι βαρύ: η αναγωγή σε θεϊκές και μεταφυσικές οντότητες.

Β. Θρησκευτικός δογματισμός: Ομοίως, τα θρησκευτικά δόγματα στηρίζουν τη γνώση σε μεταφυσικά και ενορατικά στοιχεία και στην Πίστη, ανθρωπίνως απολύτως αποδεκτό, αλλά μη επιδεχόμενο κριτικής και διυποκειμενικού ελέγχου, όπως πολύ παραστατικά συνόψισε ο Ludwig Wittgenstein : «Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει¹⁵». Άλλωστε, η φιλοσοφική σκέψη, ουδέποτε υπήρξε φιλική προς την μυστικιστική και ενορατική εμπειρία, δεδομένης της έλλειψης διυποκειμενικότητας, της αδυναμίας να υποβληθεί σε διαδικασίες διάψευσης (Popper) και του χαρακτήρα «αποκάλυψης» που έχει. Δυστυχώς, εκτός των παραπάνω αδύνατων σημείων της «θεμελιωμένης Γνώσης» των μεγάλων μεταφυσικών «δογμάτων», εάν προσκολλούμασταν σε αυτά, θα έχανε κάθε νόημα και ενδιαφέρον η φιλοσοφική σκέψη και ίσως και αυτή η ίδια η Επιστήμη

Γ. Αριστοτέλης: Ο Αριστοτέλης με την Επαγωγικό - Απαγωγική του μέθοδο για την γνώση, ναι μεν εισήγαγε στοιχεία εμπειρικά, αλλά θεωρούσε ότι οι γενικοί Νόμοι μιας επιστήμης είναι αυταπόδεικτοι και «αναγκαίες αλήθειες¹⁶», αντικατοπτρίζοντας σχέσεις στη φύση. Θεωρούσε ότι στη βάση κάθε Επιστήμης υπάρχουν η αρχή της ταυτότητος, η αρχή της μη αντίφασης και η αρχή του αποκλειόμενου τρίτου, θεωρώντας τες ασφαλή θεμέλια για τη γνώση. Αν και εν πολλοίς οι Επιστήμες έτσι λειτουργούν και σήμερα στην πρακτική καθημερινότητά τους, πλέον τα ασφαλή θεμέλια του Αριστοτέλη, αν και δεν έχουν σαφή μεταφυσικά στοιχεία, είναι σήμερα υπό αίρεσιν

Δ. Ελληνιστική Φιλοσοφία και Εμπειρισμός: Οι Επικούρειοι και Στωικοί φιλόσοφοι παρουσιάζουν επίσης ενδιαφέρον. Προσπάθησαν να «αντικειμενικοποιήσουν» τη γνώση, ως αναπαράσταση -είδωλο, ετεροίωσιν, κατάληψιν - του εξωτερικού κόσμου, σκέψη που ομοιάζει με την θεώρηση για αντικειμενική εμπειρική γνώση του Θωμά Ακινάτη και του John Locke περί άγραφου πίνακα. Δυστυχώς, όμως, αυτή η «αντικειμενικοποίηση» της Γνώσης και η θεμελίωσή της ήταν καθαρά σχετιζόμενη με το εμπειρικό και μόνον επίπεδο, πράγμα που κάθε Επιστήμων και Φιλόσοφος, γνωρίζει πλέον πόσο απατηλό είναι. Η Γνωσιοθωρία του Locke επηρέασε όλο το ρεύμα των εμπειριστών αλλά και έφερε την αντίθεση του Leibniz που υποστήριξε την ύπαρξη βασικών δομών ανάλυσης που δεν εγγράφονται με την εμπειρία, αλλά προϋπάρχουν.

Ε. Descartes: Η περίπτωση του Descartes είναι πιο ενδιαφέρουσα: στήριξε το φιλοσοφικό του οικοδόμημα στην μεθοδολογική αμφιβολία και την σαφή και ευκρινή αλήθεια, με εγγυητή τον Θεό. Η προσπάθεια του όπως είναι εμφανές έπασχε από κυκλικότητα επιχειρημάτων, αφού εγγυητής της ευκρίνειας είναι ο Θεός και στην απόδειξη ύπαρξης του Θεού, χρησιμοποιεί την ευκρίνεια.

ΣΤ. Λογικός Θετικισμός: Οι Λογικοί Θετικιστές του Κύκλου της Βιέννης, επηρεασμένοι από τον Wittgenstein, απέρριψαν κάθε μεταφυσική σκέψη και προσπάθησαν να στηρίξουν τη γνώση σε εμπειρικά, φαινομεναλιστικά και λογικά στοιχεία. Είναι γνωστές οι «προτάσεις πρωτοκόλλου¹⁷» που χρησιμοποίησαν ως βάση των θεωριών τους. Ακόμα κι αυτή η προσπάθεια όμως κατέρρευσε εκ των έσω, με τους Carnapp και Neurath να αμφισβητούν την αξία των προτάσεων πρωτοκόλλου σε σχέση με τις υπόλοιπες προτάσεις¹⁸. Ο Quine στα «Δύο δόγματα του εμπειρισμού¹⁹» βάσιμα αμφισβητεί τα δύο βασικά δόγματα του Εμπειρισμού: Τον Αναγωγισμό και τον διαχωρισμό αναλυτικών και συνθετικών αληθειών θεωρώντας όπως αναφέρει ο Carnap ότι η έννοια της αναλυτικότητας είναι εκ φύσεως προβληματική²ᵒ. Ο Λογικός Θετικισμός εξέπεσε από την εσωτερική κριτική για τα θεμέλια της γνώσης. Αυτό όμως δείχνει την ειλικρινή και έντιμη στάση των Φιλοσόφων αυτών και την συνεπή τους αποστασιοποίηση από τον δογματισμό στο επίπεδο της θεμελίωσης της γνώσης. Ο τρόπος θανάτου του Schlick και οι διώξεις των Λογικών Θετικιστών από τους Ναζί, επιβεβαιώνουν την εντιμότητα του εγχειρήματός τους.

Ζ. Russel: Κατά παρόμοιο τρόπο ο Bertrand Russel διακρίνοντας τη γνώση από γνωριμία - άμεση - και τη γνώση από περιγραφή - οριστική και αόριστη - προσπάθησε να θεμελιώσει τη γνώση επί της γνώσης από γνωριμία, θεωρώντας την ρίζα κάθε γνώσης. Μάλιστα, θεωρούσε ότι στις οριστικές περιγραφές, μπορούμε να αντικαταστήσουμε αυτές τις περιγραφές με κύρια ονόματα. Είναι όμως η γνώση από γνωριμία τόσο καίρια, τη στιγμή που εξαρτάται από τις απατηλές μας αισθήσεις και προκαταλήψεις; Είναι καν γνώση το να βάζουμε κύρια ονόματα στις οριστικές περιγραφές; Πότε μια περιγραφή γίνεται οριστική; Είναι γνώση το να βρίσκεσαι σε μια συγκεκριμένη πνευματική κατάσταση ή είναι να μπορείς να δίνεις ονόματα; Ακόμη και η άποψη του Wittgenstein άλλαξε κατά τη διάρκεια της φιλοσοφικής του σταδιοδρομίας²¹.

Προφανώς, η θεωρία του Russel για τη γνώση μπορεί να προκαλέσει απελπιστική σύγχυση αλλά δεν μπορεί να απορριφθεί διότι αποτελεί μια αφετηρία συζήτησης αλλά και γιατί χαρτογραφεί τις πληροφορίες μας, χωρίς όμως να αποτελεί θεμέλιο γνώσης. Σε όλες τις περιπτώσεις είναι χρήσιμη η διάκριση της «γνώσης αυτού» ως οικειότητας με κάτι, έναντι «γνώσης του τρόπου για να κάνουμε κάτι». Σε καμία περίπτωση όμως η γνώση αυτή δεν αποτελεί οριστικό θεμέλιο γνώσης, αλλά πλοηγό και βοηθό στις φιλοσοφικές συζητήσεις μας.

· Αντίθεση : O βάλτος όπου στηρίζονται τα θεμέλια της γνώσης.

Οι Σκεπτικοί δεν μπορούν εύκολα να ομαδοποιηθούν. Ανήκουν σε διαφορετικές φιλοσοφικές σχολές και ο σκεπτικισμός τους μπορεί να είναι ολικός ή μερικός. Μπορεί να έχουν δημιουργικές προτάσεις, ή κατά τον Russel, απλώς «ο σκεπτικισμός τους να είναι η δικαιολογία του τεμπέλη²²».

Α. Αρχαίος Σκεπτικισμός: Όμως, η σκεπτικιστική αμφιβολία ξεκινά από την εποχή των Σοφιστών και του Πρωταγόρα, τους Πυρρωνιστές, τους Ακαδημεικούς και φτάνει ως τον Hume και τους σύγχρονους Μεταμοντέρνους φιλοσόφους. Πώς να αγνοηθεί η ρήση του Πρωταγόρα: «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» και ο Γοργίας που επέμενε στην ανυπαρξία απόλυτης αλήθειας. Οι Πυρρωνιστές και οι Ακαδημεικοί αρνήθηκαν την δυνατότητα της βέβαιης γνώσης και μάλιστα οι τελευταίοι σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, τον ιδρυτή της Ακαδημίας. Ο αρχαίος σκεπτικισμός είναι φιλοσοφικός. Αντιθέτως, ο σύγχρονος σκεπτικισμός είναι περισσότερο ένας τρόπος σκέψης που οι σύγχρονοι φιλόσοφοι προσπαθούν να αντιμετωπίσουν²ᵌ.

Β.Hume: Στους Εμπειριστές ξεχωριστή θέση κατέχει ο David Hume, o οποίος, κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει να εξετασθεί στην ομάδα των Σκεπτικών όσον αφορά τα θεμέλια της γνώσης, αφού δεδομένης της απογοήτευσής του για την Ακαδημαϊκή του πορεία, στην κυριολεξία ανατίναξε τα θεμέλια της γνώσης, με τις απόψεις του περί Επαγωγής και Αιτιότητος. Η επίδρασή του, μάλιστα, ήταν τέτοια που διατάραξε ακόμη και την προγραμματισμένη μέχρι κεραίας ζωή του Emmanuel Kant.

Γ. Η σύγχρονη Επιστήμη - Κριτική θεώρηση: Δύσκολα ο σημερινός άνθρωπος, που έχει ανατραφεί με την ιδέα της αντικειμενικής και απόλυτης Επιστήμης, θα δεχτεί ότι το λαμπρό αυτό οικοδόμημα υψώνεται και πέφτει μαζί με ένα εφήμερο και «ιστορικό» υποκείμενο: την προσωπικότητα του γνωρίζοντος «εγώ»²⁴ και τη χρήση καθαρά αισθητικών κριτηρίων εκ μέρους των Επιστημόνων. Οι βασικές αρχές της Επιστήμης, αυτές της Επαγωγής, του Ντετερμινισμού και της Καθολικής Νομοτέλειας, τίθενται υπό σοβαρή αίρεση. Η Επιστήμη στηρίζεται κι αυτή σε κάποια αιτήματα. Η επιστημονική γνώση δεν έχει ακλόνητα θεμέλια.

Εκτός από τους Σκεπτικιστές Φιλοσόφους, σημαντική συμβολή στην σκεπτικιστική επιχειρηματολογία, έχουν οι εργασίες των Gödel, Popper, Kuhn, Einstein, Κβαντικών Φυσικών και Ιντουισιονιστών Μαθηματικών.

Ο Πλατωνιστής Kurt Gödel με τα θεωρήματα της μη πληρότητας, έδειξε ότι υπάρχουν έμφυτοι περιορισμοί στα τυπικά συστήματα των Μαθηματικών. Ερμηνεύονται γενικά ως μια απόδειξη πως το να βρεθεί ένα πλήρες και συνεπές σύνολο από αξιώματα για όλα τα μαθηματικά είναι αδύνατο. Έτσι, τα Μαθηματικά έχασαν το status της αναμφισβήτητης γνώσης, αν και αυτό ουδέποτε σταμάτησε την πρόοδό τους.

Ομοίως, ο «απόλυτος χρόνος και χώρος» του Newton αντικαταστάθηκαν από τον σχετικό χώρο και χρόνο της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, ενώ η Κβαντικοί Φυσικοί, πλέον είναι απολύτως συμβιβασμένοι και λειτουργούν παραγωγικά, παρά την απώλεια της βεβαιότητας από την Επιστήμη τους. Η βασική αρχή της Επιστήμης, της Λογικής και των Μαθηματικών, η αρχή του αποκλειόμενου τρίτου, δεν αποτελεί για τους Ιντουισιονιστές βασικό τους αξίωμα, χωρίς αυτό να τους εμποδίζει σε τίποτα στην ανάπτυξη των Μαθηματικών τους. Κανένα θεμέλιο της γνώσης δεν μένει στο απυρόβλητο, χωρίς αυτό να σταματά τους Επιστήμονες και τους Φιλοσόφους να είναι δημιουργικοί και χρήσιμοι.

Ο Kuhn θεωρεί ως βασικό στοιχείο της αποδοχής των επιστημονικών θεωριών, όχι μόνο αντικειμενικά και ορθολογικά στοιχεία, αλλά την αποδοχή των κοινωνικών ομάδων και την συμβατότητά τους με την ιστορική και οικονομική πραγματικότητα της εποχής²⁵.

Ο «μεταστραφείς» Wittgenstein θεωρούσε ότι η γνώση πρέπει να κατανοείται με τους όρους του τρόπου κατά τον οποίο λειτουργούν σε κοινότητες αρμόδιων χρηστών της γλώσσας²⁶.

Η γνωστή έκφραση του Paul Feyerabend «όλα επιτρέπονται» που παραφράζεται σε ότι: ισχύουν κυριολεκτικώς τα πάντα, χαρακτηριστικά προσπαθεί να αποδομήσει την επιστημονική γνώση. Δεν μας επιτρέπει όμως να ασκήσουμε κριτική στην υποκειμενική γνώση και κατά τον Krige δεν επιτρέπει στην Γνώση να αλλάξει τίποτα στον κόσμο μας. Μετατρέπεται έτσι σε αφόρητο συντηρητισμό, αν συνοδεύεται από παραλυτική ισοσθένεια.

· Σύνθεση

Τα θεμέλια της γνώσης, αρχικώς αναζητήθηκαν με εφηβικό ενθουσιασμό στην Μεταφυσική και στα θρησκευτικά δόγματα. Επίσης, στα Μαθηματικά και την «Νέα θρησκεία» της Επιστήμης. Όταν η πορεία προς την αλήθεια και τη βεβαιότητα δεν βρήκε πουθενά σταθερά θεμέλια, ήρθε η στιγμή της ωριμότητας. Το μεγάλο αυτό έργο της ωριμότητας για τα θεμέλια της Γνώσης, το έφεραν εις πέρας ο Σωκράτης, ο Descartes,ο Kant και ο Popper.

O Σωκράτης, με κάθε ευκαιρία, έδειχνε πόσο απατηλή είναι η ανθρώπινη γνώση. Δεν παραιτήθηκε όμως από την προσπάθεια. Η Ηθική του Φιλοσοφία αποτελεί ως και σήμερα οδηγό και αναφορά των Φιλοσόφων. Η μέθοδος του Σωκράτη για την απόκτηση γνώσης, δεν είναι εύκολη: η «Μαιευτική» γεννά τη γνώση επώδυνα και με κόπο από τον ίδιο τον άνθρωπο. Δεν δίδεται έτοιμη γνώση. Ξεκινάει χωρίς προκαταλήψεις, αναλύει, δίδει ορισμούς, αν μπορούν να δοθούν. Με την ελεγκτική του μέθοδο ασκεί κριτική στις βέβαιες αλήθειες και πεποιθήσεις και πληρώνει το τίμημα: Οι άνθρωποι δεν είναι ώριμοι ακόμα να δεχθούν την κριτική στον δογματισμό, τη Μεταφυσική, τα θεία. Ελέγχει ακόμα και τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών που τον παρουσιάζει ως τον πιο σοφό άνθρωπο. Ο Σωκράτης ,όπως τον παρουσιάζει ο Πλάτων, βρίσκεται 2000 χρόνια πριν την εποχή του. Η εκκίνηση από το ξεκαθάρισμα προκαταλήψεων και η χρήση μεθόδου θυμίζουν τον Descartes.

Ο Descartes με την μεθοδολογική του αμφιβολία, αναζήτησε την μέθοδο για την ανεύρεση των θεμελίων της γνώσης. Δεν έμεινε όμως στην αμφιβολία. Πρότεινε ένα νέο φιλοσοφικό σύστημα σε αντικατάσταση του δόγματος της Καθολικής Εκκλησίας. Το καρτεσιανό σύστημα στηριζόταν στην αμφιβολία, την ευκρινή εντύπωση, τον ορθολογισμό. Δυστυχώς, η κυκλικότητα των επιχειρημάτων του, δεν επέτρεψαν την οριστική επικράτηση της φιλοσοφικής του σκέψης, αν και η μεθοδολογική αμφιβολία, παραμένει ως επιστημονική και φιλοσοφική μέθοδος, απολύτως ενεργή.

Ο Kant απαίτησε για την γνώση ακόμα περισσότερα από την φιλοσοφική μέθοδο του Descartes: απαίτησε να λυθεί πρώτα το πρόβλημα των «όρων» της Γνώσης²⁷. Κατά τον Kant τα μόνα αντικείμενα, για τα οποία έχουμε θετική γνώση, είναι τα φαινόμενα, γιατί εδώ συνεργάζονται η εποπτεία με τη νόηση. Τώρα είχε επέλθει η ωριμότητα. Στη διαμάχη για τις αληθείς πηγές της γνώσης, ο Kant ακολουθεί έναν δύσκολο μέσο δρόμο, προχωρώντας ανάμεσα στους οπαδούς του αγγλικού Εμπειρισμού Locke και Hume, και σε αυτούς του Ρασιοναλισμού Spinoza και Leibniz, υποστηρίζοντας ότι η αντικειμενική εμπειρία χρειάζεται οπωσδήποτε άμεσες παραστάσεις των πραγμάτων, δηλαδή την «εποπτεία» (Anschauung). Ωστόσο, ορμώμενη από την «εποπτεία», η εμπειρία δεν μπορεί η ίδια να καταλήξει σε αντικειμενικές προτάσεις, όταν η «εποπτεία» δεν καθορίζεται από έννοιες που είναι δεδομένες στη «διάνοια» (Verstand). Με αυτή του τη θέση ο Kant έθεσε τα όρια της εγκυρότητας της αντικειμενικής γνώσης, αποκλείοντας έτσι ένα μεγάλο τμήμα της μεταφυσικής από το πεδίο της δυνητικής εμπειρίας²⁸.

Ο Sir Karl Popper το έθεσε με ακρίβεια: Διαψευσιοκρατία - Ανοικτή κοινωνία - Δημοσίευση. Η προσωπική ευθύνη του Πολίτη, του Φιλοσόφου και του Επιστήμονα, είναι η θαρραλέα στάση έναντι της αλήθειας. Του ανθρώπου που δεν κρύβεται πίσω από δόγματα και δεν αναζητά την πατρική αγκαλιά των μεγάλων μεταφυσικών συνθέσεων. Ακόμα και αν δεν βρούμε ποτέ την αλήθεια, οι προσπάθειές μας θα την προσεγγίζουν και η ζωή των ανθρώπων θα βελτιώνεται. Τα σαθρά κομμάτια του κτίσματος της γνώσης, θα καταρρέουν πιο εύκολα, ενώ τα πιο στέρεα συναρμολογημένα θα χρησιμοποιούνται περισσότερο και καλύτερα. Κι αυτό γιατί ταιριάζουν πιο καλά στην φύση και στον άνθρωπο.

· Συμπεράσματα

Καταλαβαίνουμε πια, ότι δεν υπάρχει ελπίδα για μια βέβαιη θεμελίωση της γνώσης. Δεν θα επιτύχουμε μια «Θεωρία των Πάντων». Δεν θα σταθούμε ποτέ στο αρχιμήδειο σημείο. Η φιλοσοφία παρέχει τα όπλα στους επιστήμονες για να ελέγχουν την μέθοδο και τους όρους της γνώσης. Και η αμφιβολία θα συνοδεύει πάντα τον ευσυνείδητο Φιλόσοφο και Επιστήμονα: Δεν θα σταματήσει ποτέ τον αμείλικτο έλεγχο στην «γνώση» του. Ακόμα και στις δικές του θεωρίες.

Όσο και αν αυτό δυσαρεστεί τον καθένα μας, με τις εδραιωμένες αντιλήψεις, τα δόγματα και τις μεταφυσικές προσκολλήσεις μας, αυτό θα κάνει το κτίσμα της γνώσης καλύτερο και πιο χρήσιμο. Κι ας μη στηρίζεται στα ακλόνητα θεμέλια που ψάχνουμε χιλιάδες χρόνια τώρα.

Όταν θα ανυψωθούμε πέραν των συγκρουσιακών δυιστικών αντιθέσεων, κατά την «φιλοσοφική θέαση» του Ηράκλειτου, θα δούμε ότι εκεί βρίσκεται ένα ακλόνητο θεμέλιο της γνώσης. Η μέθοδος και οι όροι της: Κριτική σκέψη - Σύνθεση - Ορθολογικός Διάλογος. Το καράβι της γνώσης θα πλέει σε πάντα σε βαθιά νερά. Και σαν τους ναύτες του θα πρέπει να το επισκευάζουμε «εν πλω» . Να αντικαθιστούμε τα φθαρμένα και άχρηστα κομμάτια του, να βρίσκουμε καινούργιους τρόπους για να είναι πιο ασφαλές και άνετο. Κι ας μη βρει ποτέ λιμάνι.

Η πατερναλιστική αγκαλιά των μεταφυσικών θεμελίων της γνώσης δεν ταιριάζει στα ανήσυχα πνεύματα, ούτε η αφελής προσκόλληση στις αισθήσεις ταιριάζει στους φιλοσοφημένους Επιστήμονες. Η υιοθέτηση του Σκεπτικισμού είναι χρήσιμη εφόσον είναι δημιουργική και όχι προϊόν πνευματικής νωθρότητος.

Το έργο του Σωκράτη, του Descartes, του Kant και του Popper προσφέρει έναν περιπετειώδη, δύσκολο αλλά γοητευτικό και χρήσιμο τρόπο για την Γνώση. Κάθε φορά όμως, που θα θεωρούμε ότι γνωρίζουμε κάτι, θα εμφανίζονται νέα ερωτήματα σε ακόμα υψηλότερο επίπεδο. Μια περιπέτεια χωρίς τέλος, χωρίς ασφάλεια, για το πνεύμα.

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Θ. Πελεγρίνης , Λεξικό της Φιλοσοφίας , 2009

2. Ε. Παπανούτσος , Γνωσιολογία , 2002

3. https://math.stanford.edu/~feferman/impact.pdf

4. Δ. Αναπολιτάνος , Εισαγωγή στη Φιλοσοφία των Μαθηματικών , 2009

5. Κ. Popper , The Logic of Scientific Discovery , 1959

6. A. Chalmers , Τι είναι αυτό που το λέμε Επιστήμη , 2012

7. Π. Γέμτος , Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών , 2004

8. Π. Γέμτος , Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών , 2004

9. Τ. Nagel , The View from Nowhere , 1986

10. J. Piaget , Σοφία και Ψευδαισθήσεις της Φιλοσοφίας , 1987

11. Μ. Redhead , Από τη Φυσική στη Μεταφυσική , 2006

12. https://users.uoa.gr/~psillos/Teaching/Lecture_Notes/Philosophy%20of%20Science.pdf

13. Τ. Nagel , The View from Nowhere , 1986

14. Ε. Παπανούτσος , Γνωσιολογία , 2002

15. L. Wittgenstein , Tractatus Logico-Philosophicus , 1978

16. J. Losee , Φιλοσοφία της Επιστήμης , 1993

17. Μ. Schlick , The Foundation of Knowledge , 1934

18. Γ. Ρουσόπουλος , Σύγχρονος Εμπειρισμός , 2008

19. W. Quine , Τα δύο Δόγματα του Εμπειρισμού , 1951

20. Γ. Ρουσόπουλος , Σύγχρονος Εμπειρισμός , 2008

21. J.Baggini , P. Fossl , Τα Εργαλεία του Φιλοσόφου , 2005

22. Β. Russell , Ιστορία Δυτικής Φιλοσοφίας , 1980

23. https://eclass.uoa.gr/modules/document/?course=PHS176

24. Ε. Παπανούτσος , Γνωσιολογία , 2002

25. Τ. Kuhn , H Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων , 2008

26. J.Baggini , P. Fossl , Τα Εργαλεία του Φιλοσόφου , 2005

27. Ε. Παπανούτσος , Γνωσιολογία , 2002